Ert þú í áhyggjufélaginu? Hulda Jónsdóttir Tölgyes skrifar 27. febrúar 2020 15:30 Ég þekkti eitt sinn eldri konu sem sagði að hún og systur hennar væru saman í áhyggjufélagi. Þær hefðu allar sama einkennið, sem var að hafa áhyggjur af öllu á milli himins og jarðar. Þær voru sífellt að reyna að afstýra ýmisskonar ógæfu; vöruðu við hálku á vegum, umgangspestum og varasömum plöntum í görðum, fylgdust grannt með heilsufari ættingja og ferðum uppkominna barna sinna. Þær hvöttu ættingja til að láta vita af sér heilum og höldnum við stuttar ferðir út á land og héldu niðri í sér andanum ef þeirra nánustu ætluðu á snjósleða, í fjallgöngur eða annað sem gæti falið í sér minnstu áhættu. Svo gátu þær andað léttar þegar þær vissu af öllum sofandi og öruggum í sínu rúmi. Í dag væru þær eflaust að minna fólk á mikilvægi handþvottar og að vara sína nánustu við því að fara erlendis eða á mannamót vegna frétta af COVID-19 veirunni. Þeim þótti nauðsynlegt að finnast þær við stjórn á aðstæðum og vildu hafa alla hluta lífs síns sem skipulagðasta svo ekkert kæmi á óvart. Ég var gjarnan spurð að því í janúar hvort ég væri ekki örugglega búin að tryggja mér sumarstarf það árið. Ég fór oftast að huga að vinnumálum í kringum páska, enda unglingur á þeim tíma. Þegar ég var yngri þótti mér þetta ekkert skrítið; nokkrar manneskjur að ræða hinar ýmsu áhyggjur yfir kaffinu og hvernig hægt væri að lifa lífinu á sem öruggastan hátt. Eftir að ég fór að starfa sem sálfræðingur horfir þessi saga um systurnar allt öðruvísi við. Endurteknar og truflandi áhyggjur af hinu og þessu eru nefnilega ekki dæmigerðar. Það fólk sem glímir við áhyggjuvanda telur þó oft að svona hugsi allir, að eðlilegt sé að hafa linnulausar áhyggjur. Enda hafa mörg þeirra verið svona allt sitt líf. Almenn kvíðaröskun Almenn kvíðaröskun (e. generalized anxiety disorder) einkennist af þrálátum áhyggjum af hinum ýmsu málefnum. Áhyggjur eru í raun neikvæðar hugsanir um framtíðina, að eitthvað slæmt muni henda það sjálft eða aðra, en þó rifjar fólk stundum upp liðna erfiðleika. Áhyggjur geta tengst fjármálum, heilsu, ákvörðunum, atvinnu, námi, störfum, eigin velferð og annarra. Áhyggjurnar geta einn daginn snúist um það hvaða ryksugu eigi að velja og hinn daginn um hvort rétt námsleið hafi verið valin í skóla. Áhyggjunum fylgja ýmis einkenni svo sem vöðvaspenna, eirðarleysi, svefntruflanir, pirringur og þreyta. Áætla má að um 4% fólks greinist með almenna kvíðaröskun yfir árstímabil og er hún algengari meðal kvenna. Algengt er að áhyggjur skjóti upp kollinum þegar lagst er á koddann eða tími gefst til að slaka á. Því reynir fólk oft að hafa nóg fyrir stafni og sumir sofna út frá áreiti á kvöldin, svo sem tónlist og sjónvarpsefni. Til lengri tíma litið eiga þessi viðbrögð þó þátt í að viðhalda vandanum. Að sama skapi á fólk oft erfitt með hugleiðslu því þá láta áhyggjur gjarnan á sér kræla. Óþol fyrir óvissu og viðhorf til áhyggna Þeir sem haldnir eru almennri kvíðaröskun eiga erfitt með að þola óvissu á ýmsum sviðum. Fólk hefur ríka þörf fyrir að vita fyrirfram hvað til stendur, skipuleggja sig ofurvel, þráspyrja og margyfirfara hvort allt sé rétt gert; hvort tölvupóstur hafi verið sendur, útidyr læstar eða nægjanlegt bensín á bílnum. Sumir keyra deginum áður á nýja staði til að fullvissa sig um að þeir rati þegar til kastanna kemur. Með þessu eru heilanum send þau skilaboð að þetta séu allt varasamar og óútreiknanlegar aðstæður sem þurfi að búa sig sérstaklega undir. Við lærum seint að við séum fullfær um að leysa úr málum jafnóðum. Nú gæti einhver spurt hvort ekki sé gott að vera skipulagður og hafa allt á hreinu. Það getur verið það, ef fólki líður vel. Þegar fólk er haldið almennri kvíðaröskun eiga þessi viðbrögð þó þátt í að viðhalda vandanum. Þessu má líkja við lyftufælni. Það er ekkert að því að sniðganga lyftur vilji fólk koma sér í form. Glími fólk hins vegar við lyftufælni mun það að forðast lyftuferðir koma í veg fyrir að það sigrist á óttanum, og þá er mikilvægt að takast á við vandann. Það sama á við um það fólk sem hefur miklar áhyggjur; það þarf að draga úr varúðarráðstöfunum, sækja í óvissu og sjá að það ráði við aðstæður. Fullkomnunarárátta einkennir marga þá sem glíma við almenna kvíðaröskun enda er minna rúm fyrir óvissu, mistök og það sem illa gæti farið ef gengið er vel frá málum. En getum við einhvern tímann eytt óvissu og væri virkilega betra að sjá allt fyrir? Líklegast ekki, og heldur leiðinlegra líf ef ekkert kæmi á óvart. Fólk með almenna kvíðaröskun telur stundum að það hafi náð árangri í lífinu vegna áhyggna, að það hefði aldrei útskrifast úr námi, fengið gott starf, orðið gott foreldri ef það hefði ekki haft áhyggjur. Þessar hugmyndir þarf að vinna með í meðferð því sýnt hefur verið fram á að við erum ekkert betur fær um að leysa vandamál, þótt við sjáum þau fyrir og höfum af þeim stanslausar áhyggjur. Heili okkar er nefnilega hannaður til þess að leysa vandamál hratt og vel þegar þau koma upp og með því að leyfa honum það getum við eflt trúna á eigin getu. Fái kvíðaröskunin að blómstra gröfum við undan trúnni á það að við getum tekið því sem að höndum ber. Hvenær leitar fólk aðstoðar? Eins og fram er komið fylgja líkamleg einkenni almennri kvíðaröskun en svo getur fólk farið að fá kvíðaköst undir álagi og þróað með sér þunglyndi. Oft verða þessi vandamál til þess að fólk leitar sér aðstoðar. Vel er hægt að ná tökum á almennri kvíðaröskun með hugrænni atferlismeðferð sem sérsniðin er að þessum vanda. Ég er sannfærð um að eldri konan sem um ræddi í upphafi greinar hefði notið aukinna lífsgæða hefði hún fengið viðeigandi meðferð. Þá hefði verið hægt að ræða annað en áhyggjur og ótta við hið versta í kaffiboðum. Höfundur er sálfræðingur við Kvíðameðferðarstöðina. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Heilbrigðismál Hulda Jónsdóttir Tölgyes Mest lesið Fjallkonan nýja, hún Katrín Þorvaldur Logason Skoðun Njótum reynslu Katrínar Valgerður Bjarnadóttir Skoðun Forseti Íslands, Baldur Þórhallsson Friðrik Erlingsson Skoðun Heilsa íslenskrar þjóðar, samofin framþróun í læknisfræði á Íslandi Theódór Skúli Sigurðsson Skoðun Hafa íslensk fjarskiptafélög málað sig út í horn? Aron Heiðar Steinsson Skoðun 30% kaupmáttaraukning með evru Guðmundur Ragnarsson Skoðun Bréf frá móður Sæunn Svanhvít Viggósdóttir Skoðun Á Ísland framtíð í NATO? Hilmar Þór Hilmarsson Skoðun Algeng mistök við fasteignakaup og hvernig þú forðast þau Kristín Ósk Þórðardóttir Skoðun Billjónsdagbók 28.3 Bakþankar Skoðun Skoðun Bréf frá móður Sæunn Svanhvít Viggósdóttir skrifar Skoðun Vill ekki lengur íslenzkan her? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Hafa íslensk fjarskiptafélög málað sig út í horn? Aron Heiðar Steinsson skrifar Skoðun Á Ísland framtíð í NATO? Hilmar Þór Hilmarsson skrifar Skoðun Fjallkonan nýja, hún Katrín Þorvaldur Logason skrifar Skoðun Heilsa íslenskrar þjóðar, samofin framþróun í læknisfræði á Íslandi Theódór Skúli Sigurðsson skrifar Skoðun Njótum reynslu Katrínar Valgerður Bjarnadóttir skrifar Skoðun Katrínu á Bessastaði Brynja Þorbjörnsdóttir skrifar Skoðun Eru stjórnvöld að virða réttindi barna á flótta? Hópur fólks í ungmennaráði UNICEF á Íslandi skrifar Skoðun Forseti Íslands, Baldur Þórhallsson Friðrik Erlingsson skrifar Skoðun Algeng mistök við fasteignakaup og hvernig þú forðast þau Kristín Ósk Þórðardóttir skrifar Skoðun Er ungum mönnum sama um sjófólk? Kjartan Sveinn Guðmundsson skrifar Skoðun Þörfin fyrir heimilislækna Bjarni Jónsson skrifar Skoðun Um lýðræði — Þrjár spurningar til forsetaframbjóðenda Hjörtur Hjartarson skrifar Skoðun 30% kaupmáttaraukning með evru Guðmundur Ragnarsson skrifar Skoðun Halla Tómasdóttir yrði góður forseti Rannveig Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Forsetinn má ekki fara á taugum Gísli Jökull Gíslason skrifar Skoðun „Brandarinn er búinn!“ María Heba Þorkelsdóttir skrifar Skoðun Katrín kann sig Aðalheiður Björk Olgudóttir skrifar Skoðun Löggæsla er mikilvæg grunnþjónusta við fólkið í landinu Þorbjörg S. Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Menntamorð Ingólfur Gíslason skrifar Skoðun Náttúruminjasafn Íslands má sinna sýningahaldi! Hilmar J. Malmquist skrifar Skoðun Hvers vegna þurfti að farga bókinni? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Hjarta umhverfismála Margrét Júlía Rafnsdóttir skrifar Skoðun Hugsjónir og fræðimennska – einstakt veganesti Baldurs í embætti forseta Íslands Rannveig Traustadóttir skrifar Skoðun Ísland hástökkvari í málefnum hinsegin fólks Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Banvænt aðgerðarleysi Tómas A. Tómasson skrifar Skoðun Viltu koma í ferðalag? Guðmundur Björnsson skrifar Skoðun „Ég kýs homma“ Óli Gunnar Gunnarsson skrifar Skoðun Forseti sem svarar á mannamáli Erna Ástþórsdóttir skrifar Sjá meira
Ég þekkti eitt sinn eldri konu sem sagði að hún og systur hennar væru saman í áhyggjufélagi. Þær hefðu allar sama einkennið, sem var að hafa áhyggjur af öllu á milli himins og jarðar. Þær voru sífellt að reyna að afstýra ýmisskonar ógæfu; vöruðu við hálku á vegum, umgangspestum og varasömum plöntum í görðum, fylgdust grannt með heilsufari ættingja og ferðum uppkominna barna sinna. Þær hvöttu ættingja til að láta vita af sér heilum og höldnum við stuttar ferðir út á land og héldu niðri í sér andanum ef þeirra nánustu ætluðu á snjósleða, í fjallgöngur eða annað sem gæti falið í sér minnstu áhættu. Svo gátu þær andað léttar þegar þær vissu af öllum sofandi og öruggum í sínu rúmi. Í dag væru þær eflaust að minna fólk á mikilvægi handþvottar og að vara sína nánustu við því að fara erlendis eða á mannamót vegna frétta af COVID-19 veirunni. Þeim þótti nauðsynlegt að finnast þær við stjórn á aðstæðum og vildu hafa alla hluta lífs síns sem skipulagðasta svo ekkert kæmi á óvart. Ég var gjarnan spurð að því í janúar hvort ég væri ekki örugglega búin að tryggja mér sumarstarf það árið. Ég fór oftast að huga að vinnumálum í kringum páska, enda unglingur á þeim tíma. Þegar ég var yngri þótti mér þetta ekkert skrítið; nokkrar manneskjur að ræða hinar ýmsu áhyggjur yfir kaffinu og hvernig hægt væri að lifa lífinu á sem öruggastan hátt. Eftir að ég fór að starfa sem sálfræðingur horfir þessi saga um systurnar allt öðruvísi við. Endurteknar og truflandi áhyggjur af hinu og þessu eru nefnilega ekki dæmigerðar. Það fólk sem glímir við áhyggjuvanda telur þó oft að svona hugsi allir, að eðlilegt sé að hafa linnulausar áhyggjur. Enda hafa mörg þeirra verið svona allt sitt líf. Almenn kvíðaröskun Almenn kvíðaröskun (e. generalized anxiety disorder) einkennist af þrálátum áhyggjum af hinum ýmsu málefnum. Áhyggjur eru í raun neikvæðar hugsanir um framtíðina, að eitthvað slæmt muni henda það sjálft eða aðra, en þó rifjar fólk stundum upp liðna erfiðleika. Áhyggjur geta tengst fjármálum, heilsu, ákvörðunum, atvinnu, námi, störfum, eigin velferð og annarra. Áhyggjurnar geta einn daginn snúist um það hvaða ryksugu eigi að velja og hinn daginn um hvort rétt námsleið hafi verið valin í skóla. Áhyggjunum fylgja ýmis einkenni svo sem vöðvaspenna, eirðarleysi, svefntruflanir, pirringur og þreyta. Áætla má að um 4% fólks greinist með almenna kvíðaröskun yfir árstímabil og er hún algengari meðal kvenna. Algengt er að áhyggjur skjóti upp kollinum þegar lagst er á koddann eða tími gefst til að slaka á. Því reynir fólk oft að hafa nóg fyrir stafni og sumir sofna út frá áreiti á kvöldin, svo sem tónlist og sjónvarpsefni. Til lengri tíma litið eiga þessi viðbrögð þó þátt í að viðhalda vandanum. Að sama skapi á fólk oft erfitt með hugleiðslu því þá láta áhyggjur gjarnan á sér kræla. Óþol fyrir óvissu og viðhorf til áhyggna Þeir sem haldnir eru almennri kvíðaröskun eiga erfitt með að þola óvissu á ýmsum sviðum. Fólk hefur ríka þörf fyrir að vita fyrirfram hvað til stendur, skipuleggja sig ofurvel, þráspyrja og margyfirfara hvort allt sé rétt gert; hvort tölvupóstur hafi verið sendur, útidyr læstar eða nægjanlegt bensín á bílnum. Sumir keyra deginum áður á nýja staði til að fullvissa sig um að þeir rati þegar til kastanna kemur. Með þessu eru heilanum send þau skilaboð að þetta séu allt varasamar og óútreiknanlegar aðstæður sem þurfi að búa sig sérstaklega undir. Við lærum seint að við séum fullfær um að leysa úr málum jafnóðum. Nú gæti einhver spurt hvort ekki sé gott að vera skipulagður og hafa allt á hreinu. Það getur verið það, ef fólki líður vel. Þegar fólk er haldið almennri kvíðaröskun eiga þessi viðbrögð þó þátt í að viðhalda vandanum. Þessu má líkja við lyftufælni. Það er ekkert að því að sniðganga lyftur vilji fólk koma sér í form. Glími fólk hins vegar við lyftufælni mun það að forðast lyftuferðir koma í veg fyrir að það sigrist á óttanum, og þá er mikilvægt að takast á við vandann. Það sama á við um það fólk sem hefur miklar áhyggjur; það þarf að draga úr varúðarráðstöfunum, sækja í óvissu og sjá að það ráði við aðstæður. Fullkomnunarárátta einkennir marga þá sem glíma við almenna kvíðaröskun enda er minna rúm fyrir óvissu, mistök og það sem illa gæti farið ef gengið er vel frá málum. En getum við einhvern tímann eytt óvissu og væri virkilega betra að sjá allt fyrir? Líklegast ekki, og heldur leiðinlegra líf ef ekkert kæmi á óvart. Fólk með almenna kvíðaröskun telur stundum að það hafi náð árangri í lífinu vegna áhyggna, að það hefði aldrei útskrifast úr námi, fengið gott starf, orðið gott foreldri ef það hefði ekki haft áhyggjur. Þessar hugmyndir þarf að vinna með í meðferð því sýnt hefur verið fram á að við erum ekkert betur fær um að leysa vandamál, þótt við sjáum þau fyrir og höfum af þeim stanslausar áhyggjur. Heili okkar er nefnilega hannaður til þess að leysa vandamál hratt og vel þegar þau koma upp og með því að leyfa honum það getum við eflt trúna á eigin getu. Fái kvíðaröskunin að blómstra gröfum við undan trúnni á það að við getum tekið því sem að höndum ber. Hvenær leitar fólk aðstoðar? Eins og fram er komið fylgja líkamleg einkenni almennri kvíðaröskun en svo getur fólk farið að fá kvíðaköst undir álagi og þróað með sér þunglyndi. Oft verða þessi vandamál til þess að fólk leitar sér aðstoðar. Vel er hægt að ná tökum á almennri kvíðaröskun með hugrænni atferlismeðferð sem sérsniðin er að þessum vanda. Ég er sannfærð um að eldri konan sem um ræddi í upphafi greinar hefði notið aukinna lífsgæða hefði hún fengið viðeigandi meðferð. Þá hefði verið hægt að ræða annað en áhyggjur og ótta við hið versta í kaffiboðum. Höfundur er sálfræðingur við Kvíðameðferðarstöðina.
Heilsa íslenskrar þjóðar, samofin framþróun í læknisfræði á Íslandi Theódór Skúli Sigurðsson Skoðun
Skoðun Heilsa íslenskrar þjóðar, samofin framþróun í læknisfræði á Íslandi Theódór Skúli Sigurðsson skrifar
Skoðun Eru stjórnvöld að virða réttindi barna á flótta? Hópur fólks í ungmennaráði UNICEF á Íslandi skrifar
Skoðun Algeng mistök við fasteignakaup og hvernig þú forðast þau Kristín Ósk Þórðardóttir skrifar
Skoðun Löggæsla er mikilvæg grunnþjónusta við fólkið í landinu Þorbjörg S. Gunnlaugsdóttir skrifar
Skoðun Hugsjónir og fræðimennska – einstakt veganesti Baldurs í embætti forseta Íslands Rannveig Traustadóttir skrifar
Heilsa íslenskrar þjóðar, samofin framþróun í læknisfræði á Íslandi Theódór Skúli Sigurðsson Skoðun